|
Beknopte geschiedenis
van de vier opeenvolgende vuurtorens van Nieuwpoort.
Een verkoopakte van
1306 [KL] vermeldt reeds het bestaan van twee vuurtorens in Nieuwpoort.
Algemeen wordt aangenomen dat een eerste stenen "Groote Vierboete"
of "Steine Vierboete" op de linkeroever gebouwd werd in 1284
[RD] onder Gewijde van Dampierre, ongeveer rechtover de monding
van de Piete of Kreek van Lombardsijde in de havengeul, en op 1500 m NNW
van het marktplein.
De toren geraakte bouwvallig en werd in 1858 gerestaureerd. In 1863 krijgt
hij een lamphuis (zie foto), een afdankertje van Oostende. In 1892 werd
hij terug in zijn oorspronkelijke staat hersteld, waarbij men wel een
soort rondgang (uitkraging) aanbouwde [CW] (zie foto op 0117).
Het was een
zeskantig bouwwerk van ongeveer 30 m hoog, met een diameter van 7,4 m
en 70 cm dikke muren, gebouwd in grijze "moeffen", een soort
grote bakstenen die toen in gebruik waren.. Er waren drie standvensters
naar noord, noordwest en west.
Omdat hij als richtpunt zou kunnen dienen voor de oprukkende duitsers
werd hij in 1914 door de belgische genie opgeblazen. In april 1996 werden
de fundamenten op de Krommehoek opgegraven en later tegen vandalisme weer
dichtgegooid. (Waarmee NPT een beschermd monument heeft onder de grond!)
Een houten "Cleene Vierboete" zou iets later dan de eerste gebouwd
zijn, iets dichter naar de zee toe. In 1414 werd hij in steen verbouwd.
Omstreeks 1594 werd hierrond een klein fort aangelegd: "Fort Viervoet".
Toen Maurits van Nassau Nieuwpoort wilde veroveren, stak hij de havenmonding
van oost naar west over om dat fort in te nemen. Na vernietiging door
franse beschietingen in 1793 werd het in 1794 afgebroken.
Nadat de eerste vuurtoren
niet langer te gebruiken was, want door verslibbingen en verzandingen
al te ver van de havenmonding kwam te liggen, werd een tweede,
nieuwe vuurtoren gebouwd in 1881. Hij lag op de rechteroever, op 100 m
van de zee en op 250 m van de IJzermonding.
Deze vuurtoren werd op 30 oktober 1914 tijdens de slag van de IJzer vernietigd
door geschut van een Britse oorlogsbodem. [EH]
Op dezelfde plaats
werd in 1926 een derde vuurtoren gebouwd. Begin september 1944
werd deze toren door de Duitsers bij hun aftocht opgeblazen.
Tenslotte werd daar
in 1949 de vierde gebouwd, die er voorlopig nog staat, maar sterk
bedreigd wordt door afkalving van de duinen.
Terloops: De 'sterkte
van Verbanck (Verbant)' was niet meer dan een soort mast met onderstel
op een duin, een 50 m west van de Albert I-laan tussen Franslaan en Elisalaan.
Franciscus 'Sissen' Verbanck had de uitbating verworven om daar vanaf
15.04.1825 het binnenlopen van een schip aan te kondigen aan de bewoners
en vooral de vissersfamilies. Dit gebeurde door het hijsen van een wit-blauwe
[VP] (groen-witte [LB]) vlag.
's Avonds zorgde hij voor het aansteken van een lamp. Het was dus een
eerste vorm van loodswezendienst te Nieuwpoort. [VP] [LB]
Er bestaat wel onduidelijkheid omtrent deze benaming, omdat de gewone
vuurtoren door een familie Verbanck uitgebaat werd. En die lag bij de
'redan' ofte 'hoornwerk' die ook 'sterkte van Vauban' genoemd werd. [GD]
|
Vuurtorens
in het algemeen.
AS:
Bij vuurtorens denken we al te snel aan het branden van vuren op
torens. En vergeten daarbij dat een vuurtoren ook overdag zijn belang
had als baken!
Vuurtorens ontstonden
uit gewone open vuren die af en toe en liefst op een hoogte zoals
klip of duin, werden aangestoken om zeevarenden te helpen bij het
vinden van de haven. En minder om zeewegen met hun eventuele hindernissen
zoals zandbanken of klippen aan te duiden. Later werden die
vuren in ijzeren manden op houten constructies aangestoken, en tenslotte
bouwde men stenen vuurtorens. De beroemdste is wel de vuurtoren
van Alexandria op het eiland Pharos (pharology!), die in de Oudheid
tot de zeven wereldwonderen gerekend werd.
Onze vuurtoren werd waarschijnlijk niet alleen voor de visserij,
maar ook voor de toenemende zeehandel gebouwd. En dat in een periode
waarin de Hanze-koggen maritieme kontakten aanknoopten met de steden
van Vlaanderen. Het handelsnetwerk van de Duitse Hanze (*) strekte
zich uit van de Atlantische Oceaan tot in de Baltische Zee. In de
ene richting werden vooral wijn, zout en Vlaams laken verscheept,
in de andere vis, hout, bontwerk, graan en asse, pek en teer. [NS]
(*) vereniging van havensteden in noord en noordwestelijk Europa.
Vuurtorens (e.a.) langs de vlaamse kust ! [GM]
Verlichting
in vuurtorens.
In de spits
van de oude stenen vuurtorens brandde men, enkel bij zwaar weer
en bij opkomend tij, takkebossen, riet en (rogge)stro, later ook
kaarsen en kolen (*). De eerste zijn m.i. héél vluchtige
brandstoffen, en ik vraag mij dan ook af hoelang en hoe vaak men
daarmee een vuur kon onderhouden en waar men de brandstof bleef
halen? Of gebruikte men ook turf? (**) Waarom die spits? Tegen uitwaaien,
tegen uitregenen? Als schoorsteen? Werd overdag opzettelijk een
rookkolom als baken onderhouden? Bij stormweer, dat de rook uiteenblaast?
(Zie etsen hieronder!)
Ik durf zelfs de vraag stellen of er niet in plaats van één
groot vuur drie kleinere vuren onderhouden werden vóór
de vensters. In de pikdonkere nacht van een tijd zonder lichtpollutie
had men waarschijnlijk wel genoeg aan een betrekkelijk klein vuur.
Het moest immers niet zozeer van op 2 à 4 km gezien worden
maar enkel bij het binnenvaren van de haven.
Vanaf ongeveer 1750 kwamen lampen in gebruik, die gestookt werden
met walvisvet, koolzaadolie, petroleum ... En die door opeenvolgende
technische verbeteringen werden tot wat ze nu nog zijn.
En laten we bij dit alles niet vergeten dat langs onze kusten al
vrij vlug (+-1200) een begin van loodsdienst bestond! In eerste
instantie ging men te rade bij plaatselijke vissers, en in de loop
der eeuwen werd die 'geöfficialiseerd'. [VP]
(*) Kolen kwamen pas later in gebruik waar men ze dicht bij de zee
of een stroom vond, vooral in Engeland.
Misschien kwamen de kolen voor de nederlandse vuurtorens vanuit
het Roergebied of Wallonië via de grote rivieren? Voor Vlaanderen
volgden ze allicht dezelfde weg en verder de zee, naast de, waarschijnlijk
hogere, aanvoer uit Engeland [JB]. Misschien ook uit Noord-Frankrijk?
In 1760 gebruikten 21 van de 25 voornaamste lichtbakens in Groot-Brittanië
kolen.
Een engels auteur
vermeldt dat een kolenvuur tot op 30 mijl (?) kon gezien worden,
en men blaasbalgen gebruikte om het vuur aan te wakkeren.
(**) Ik
vind er nérgens melding van, maar ik vind dit best aannemelijk.
Turf, ook gekend als veen, werd in het westen van Nederland gestoken
(Vinkeveen, Hoogeveen, Amstelveen, Heerenveen, ...). In Vlaanderen
sprak men van 'moere' en 'deerink': Moerkerke, Moerbrugge, Moerzeke,
Moerbeke, Moere, De Moeren, ..
|
|
Vragen
rond het "Fort Vierboete"
Ik had
graag willen vertellen waar het Fort Viervoet ofte Fort Vierboete
ofte Viervout ofte ... lag en ging dus grasduinen. Helaas
zijn nauwkeurige plaats-bepalingen in oude dokumenten schaars,
en blijken oude landkaarten soms gevaarlijke getuigen.
In Flandria Illustrata (1641) van Antonius Sanderus zijn op
de kaart van Veurne in de verte ' 't groot fort ' en 'Grote
vierboed' te zien. [GD]
Op een schilderij over de Slag bij Nieuwpoort en van de hand
van ene P.Bast [SN] (datum, en verdere gegevens over de schilder
vind ik niet) staat een kleine versterking rond de Groote
Vierboete en een fort bijna op het strand.
Maar
... op een ongedateerde ets betreffende de Slag bij Nieuwpoort
uit het Rijksmuseum Amsterdam en van de hand van ene Frederik
Mullen (duitser (?), want duitse tekst op kaart - verdere
gegevens vind ik niet, maar waarschijnlijk uit de 17e eeuw)
liggen er drie forten, waarvan twee met vuurtoren: de Groote,
de Kleine en het Fort Triniteyt verder naar het strand toe!
(Fort Triniteyt zou maar een korte periode bestaan hebben
in het vierde kwart van de 16e eeuw. [GD][LB] Maar
op een franse kaart van 1689 staat er nog een fort genoemd
'Trinité'!)
Nauwkeurigheid? Lombardsijde ligt op een verdacht vreemde
plek! De IJzer heet 'Brugsche Vaart' en loopt zonder blikken
of blozen dwarsdoor Fort 'Newen Dam' (Nieuwendamme) ...
Op een, heel nauwkeurig, franstalig plan van 1703: één
fort rond 'le Virvout'.
Op de beroemde (en onlangs in facsimile heruitge-geven) Ferrariskaart
van 1777 staat slechts één fort " 't Fort
Viervoet " getekend, iets ten noorden van de vuurtoren.
Op een militaire stafkaart van +-1832 gebaseerd op de Ferrariskaart
[SN] ligt er één, ook rond de Grote Vierboete.
Zou ik durven veronderstellen dat een Fort Vierboete ongeveer
lag achter het bedrijf Westdiep, waar nog sporen (brugje)
te vinden zijn van een verdwenen oesterput, die bestond uit
woonst, bijgebouwen én herberg (1922-1974 [LB])?
Misschien werden putten uit de oude omwalling van het fortje
gebruikt voor de oesterputten. In elk geval was er ook een
sasdeur(tje) om die putten vanuit de havengeul te vullen.
[veronderstelling bevestigd door GD]
PS: 1. Op een kaart van 1889 staat op die plaats een 'In den
vuurtoren - Cabt' vermeld! Staat 'Cabt' voor 'cabaret'? Op
een stafkaart van 1917 staat het al niet meer.
2. Na afbraak van die oesterput stond er een tijdje een dancing
'La Poulie'. Nog later werd er een taverne-restaurant gebouwd,
dat onder verscheidene namen tot op heden bleef bestaan.
|
Stuk
uit de kaart van Veurne in Flandria Illustrata van Sanderus.
Stuk
uit de kaart van Frederik Mullen.
Let op de brug die Maurits van Nassau bouwde om vanaf het
oosterstrand Nieuwpoort (en vooraf Fort Vierboete) te bereiken.
Hier keren soldaten, ten dele al wadend, terug want de spanjaarden
zijn vanuit datzelfde oosten aangekomen en de slag is al
begonnen! Deze speelde zich af op het strand en in de duinen.
Voor
mijn dichterlijke impressie uit 2000 zie:
poëzie
// multimediapoësie //Slag bij Nieuwpoort
|
|
|
|
Kerktorens als
vuurtorens?
(Eigenlijk was dit de aanzet tot dit onderzoekje!)
Werden kerktorens gebruikt als vuurtorens?
Voor zover ik op het Internet ontdek is in de Lage Landen de Brandaris
(1594) op Terschelling de oudste en bekendste, nog werkende vuurtoren.
De huidige, bakstenen, massieve, vierkante toren doet wel aan een kerktoren
denken, maar is dat langs geen kanten. Een eerste vuurtoren, werd er gebouwd
in 1323 als visueel herkenningspunt (!), maar stortte in 1570 (1593?)
in zee. En een tweede stuikte kort daarop al tijdens de bouw in. "De
Brandaris fungeerde als echte vuurtoren tot het midden van de achttiende
eeuw, maar niet echt tot volle tevredenheid. De kaarslamp waarmee hij
was uitgerust gaf veel te weinig licht. Zijn functie werd overgenomen
door een vuurbaak op een naburig duin, omdat men het niet erg praktisch
vond om bovenop de toren een kolenvuur brandende te houden. Maar in 1835
kreeg de Brandaris weer verlichting en werd hij, als eerste vuurtoren
in Nederland, uitgerust met een draaiende Fresnel lens. In 1907 kreeg
de toren elektrische verlichting, waarvoor Philips een speciale lamp,
de 'Brandarislamp' ontwikkelde." [SR]
Over de kerktoren van Goedereede (1512) vertelt Wikipedia: "Sinds
1552 deed deze toren dienst als lichtbaken voor de scheepvaart. In het
begin maakte men licht door middel van een open kolenvuur. In 1823 is
de spits van de kerktoren verwijderd om de toren te kunnen gebruiken als
vuurtoren." Geen voorbeeld van duidelijke tekst! De webstek van
Goedereede zelf vertelt dat de toren van 1833 tot 1912 dienst deed als
vuurtoren. En spreekt niet over vroeger. Dat maakt de zaak ook niet duidelijker!
De kerktoren van Westkapelle (1470) werd, nadat de kerk al in de 18e eeuw
uitgebrand was, in 1817 in gebruik genomen als vuurtoren met lichtbaken.
In die tijd was er al geen sprake meer van een open vuur, maar men gebruikte
al olielampen met een reflector.
En Vlaanderen?
De webstek van Lissewege (Brugge) zegt uitdrukkelijk dat de toren (1275)
nooit dienst deed als vuurtoren want te ver van zee stond.
De toren van
Damme, oorspronkelijk met spits, dateert van 1225.
Op de grenzen van het vroegere Zwin liggen nog meer dorpjes met grote,
hoekige kerktoren: Hoeke, Oostkerke, St.Anna-Termuiden, ... Ze werden
gebouwd in de 14e eeuw of later. Rond 1350 was het Zwin al volledig ingepolderd
of dichtgeslibd met enkele kronkelige, ondiepe geulen als rest. Kerktorens
als vuurtorens?
"Het verhaal dat de "platte" torens van de Zwinstreek
vroeger werden gebruikt als vuurtoren is een verhaal uit het rijk der
fabelen. Het is onzin. Correct is dat door het verval van de Zwinstreek
na de toenemende verzanding van het Zwin en het verschuiven van de economische
metropool van Brugge naar Antwerpen (en later Amsterdam) er onvoldoende
middelen waren om de spitsen op kerktorens te onderhouden, dus kwamen
ze na verloop van tijd in verval (en werden ze afgebroken). Het is al
dan niet duidelijk in hoeverre er al spitsen op de betreffende torens
stonden." [ES]
De bouw van de St.Niklaas-kerk te Veurne werd begonnen in de 13e eeuw
en liep door in de 14e eeuw met het verhogen én met het bouwen
van een spits. Die in 1866 afgebroken werd. Veurne ligt in vogelvlucht
op een kleine 6 km van de zee. "Ik heb nooit iets ontmoet dat
in die richting wees." [JA]
De toren van de St.Laureinskerk te Nieuwpoort deed nooit dienst als vuurtoren.
Andere kerktorens vind ik niet! Noch in Duitsland, Groot-Brittanië,
Frankrijk, Scandinavië ...
En ... wat die grote kerktorens in die kleine stadjes en dorpen betreft,
begin ik meer en meer de indruk te krijgen dat ze toen ook al bouwden
om elkaar de ogen uit te steken.
Zou ik
durven besluiten dat Verhaeren zich een ruime dichterlijke vrijheid heeft
toegekend? En
daarmee een kerktoren/vuurtorenlegende creëerde? Of bestond die al?
Maar mijn interpretatie
van Rilke's gedicht blijft geloofwaardig, want ... Verhaeren inspireerde
Rilke tot de reis!
|
het overschot van de wereld
